สมุนไพรมีลักษณะพิเศษ เป็นทั้งอาหาร ยา เครื่องสำอาง นำมาเป็นสารกำจัดแมลงศัตรูพืชก็ยังได้ และพัฒนานวัตกรรมเป็นผลิตภัณฑ์ได้อีกมากมาย
อากาศหนาวๆ ในฤหนาว กินอาหารปรุงด้วยขิงหรือพริกไทยช่วยขับเหงื่อ จะเป็นเครื่องดื่มขิงร้อน ๆ ช่วยขับลมแก้ท้องอืดเฟ้อ ช่วยขับเหงื่อ บรรเทาอาการไอและหวัดได้ แต่สมุนไพรขิงก็เป็นตัวอย่างหนึ่งที่มีลักษณะพิเศษที่สามารถยกระดับจากอาหารประจำบ้านและยากลางบ้าน ให้เป็นผลิตภัณฑ์สมุนไพรเพื่อสุขภาพและเป็นยารักษาได้ด้วย ถ้าดูจากรายการบัญชียาหลักด้านสมุนไพร มีตำรับยาชื่อ ยาขิง ระบุว่า ใช้ผงเหง้าขิง (Zingiber officinale Rosc.) ที่มีน้ำมันหอมระเหย ไม่น้อยกว่าร้อยละ 2 โดยปริมาตรต่อน้ำหนัก (v/w) นำมาใช้เพื่อ 1. บรรเทาอาการท้องอืด ขับลม จุกเสียด 2. ป้องกันและบรรเทาอาการคลื่นไส้อาเจียน จากการเมารถ เมาเรือ 3. ป้องกันอาการคลื่นไส้อาเจียน หลังการผ่าตัด
น่าสนใจในคุณลักษณะพิเศษของสมุนไพรอีกประการคือ ยาสมุนไพรหลายตำรับที่ใช้กันนั้น เรียกได้ว่าปรุงเองใช้เองในระดับพึ่งตนเองในครัวเรือนก็ได้ และพัฒนากระบวนการผลิตให้ถูกต้องตามมาตรฐาน อย. ก็สามารถขึ้นทะเบียนยาเป็นยาสามัญประจำบ้าน(ต่อไปกฏหมายให้เรียกว่า ยาสมุนไพรขายทั่วไป) หรือขึ้นทะเบียนยาแผนโบราณหรือยาแผนไทยก็ได้ และยาที่ขึ้นทะเบียนเหล่านี้หากได้รับการคัดกรองเลือกให้ประกาศในรายการบัญชียาหลักของประเทศก็ได้
ขอขยายความโดยย่อว่า รายการบัญชียาหลักแห่งชาตินั้น มีทั้งที่เป็นยาแผนปัจจุบันและยาสมุนไพร โดยหลักการ “บัญชียาหลักแห่งชาติ” เป็นรายการยาที่มีความปลอดภัย มีประสิทธิผลในการรักษา นับเป็นรายการยาที่จำเป็นต่อการนำมาใช้ดูแลสุขภาพประชาชน และเป็นรายการยาที่ประชาชนสามารถใช้สิทธิประกันสุขภาพที่เป็นระบบสวัสดิการราชการ ระบบหลักประกันสุขภาพแห่งชาติ และระบบประกัน สังคม สามารถเบิกจ่ายได้ไม่ต้องเสียค่าใช้จ่ายเอง
ยกตัวอย่างให้เข้าใจง่าย ๆ สมุนไพรยอดฮิต “ฟ้าทะลายโจร” หากใครปลูกไว้จนต้นโตเต็มที่ ตัดต้นมาล้างน้ำสะอาด ตากให้แห้ง จะลิดเฉพาะใบหรือปนกิ่งอ่อนๆ ด้วยก็ได้ นำมาบดผงให้ละเอียด ผสมน้ำผึ้ง ปั้นเป็นเม็ดลูกกลอน ผึ่งให้แห้งอย่าให้ชื้นเดี๋ยวราจะขึ้นง่าย ฟ้าทะลายโจรปั้นเม็ดเองนี้ ใส่กระปุกเก็บไว้กินแก้อาการ ไข้ ไอเจ็บคอ หรืออาการโควิด-19 ที่ไม่รุนแรงก็บรรเทาเบาบางได้ ในเวลาเดียวกัน หากผู้ได้รับอนุญาตจาก อย. ตั้งโรงผลิตยาได้ ก็สามารถผลิตยาฟ้าทะลายโจรแล้วไปขอขึ้นทะเบียน กับ อย.ได้ ซึ่ง จะขึ้นทะเบียนเป็นยาสามัญประจำบ้าน หรือขึ้นทะเบียนยาแผนโบราณ(ยาแผนไทย) ก็ได้ให้ดูอักษรขึ้นทะเบียน จะมีอักษร G ตามด้วยตัวเลขและปีที่ได้รับการขึ้นทะเบียน เช่น G 144/39
จะเห็นได้ว่าฟ้าทะลายโจรเป็นยาที่ปรุงกินเองสู่ยาที่ขึ้นทะเบียนโกอินเตอร์ก็ได้ และยาที่ได้รับการขึ้นทะเบียน อย.แล้วเมื่อคณะกรรมการพิจารณารายการบัญชียาหลักแห่งชาติ เริ่มคัดเลือกตั้งแต่ปี 2542 ก็ได้ ประกาศให้ ยาฟ้าทะลายโจร ที่ควบคุมการผลิตโดยให้มีตัวยาสำคัญ ผงจากส่วนเหนือดินของฟ้าทะลายโจร [Andrographis paniculata (Burm. f.) Wall.ex Nees] ที่มีสารสำคัญ total lactone โดยคำนวณเป็น andrographolide ไม่น้อยกว่าร้อยละ 6 โดยน้ำหนัก (w/w) ให้นำมาใช้ 1. บรรเทาอาการเจ็บคอ 2. บรรเทาอาการของโรคหวัด (common cold) เช่น เจ็บคอ ปวดเมื่อยกล้ามเนื้อ วิธีใช้ กิน คร้ังละ 1.5 – 3 กรัม วันละ 4 คร้ัง หลังอาหารและก่อนนอน
ต่อมาได้ประกาศบัญชียาหลักแห่งชาติด้านสมุนไพร (ฉบับที่ 2) พ.ศ. 2564 ขณะที่ประเทศไทยกำลังเผชิญกับโควิด-19 ก็ได้พิจารณาประกาศ ยาสารสกัดจากฟ้าทะลายโจร และยาจากผงฟ้าทะลายโจร รูปแบบยา ยาแคปซูล (Capsule) และยาเม็ด (Tablet) ให้ใช้ในเงื่อนไข 1. ใช้กับผู้ป่วยโรคโควิด 19 ที่มีความรุนแรงน้อย เพื่อลดการเกิดโรคที่รุนแรง 2. เฉพาะผลิตภัณฑ์สำเร็จรูปที่มีการควบคุมปริมาณ andrographolide 3. รับประทานในขนาดยาที่มีปริมาณ andrographolide 180 มิลลิกรัม ต่อวัน โดยแบ่งให้วันละ 3 ครั้ง และให้มีการติดตามประเมินประสิทธิผลและความปลอดภัยหลังการใช้อย่างเป็นระบบ
สมุนไพรในบัญชียาหลักแห่งชาติมีประมาณ 100 รายการแล้ว แต่ถ้าเปรียบเทียบกับรายการของยาแผนปัจจุบันประมาณ 1,000 รายการก็นับว่ายังน้อยอยู่มาก แต่ถึงจะน้อยก็มีรายการยาให้เราได้ใช้บำบัดอาการไม่สบายได้ดีพอสมควร ปีใหม่นี้ขอแนะนำให้รู้จักและหากเจ็บป่วยจำเป็นต้องไปโรงพยาบาลก็บอกหมอพยาบาลว่าขอยาในบัญชียาหลักด้านสมุนไพรก็จะไม่ต้องจ่ายค่ายา
แน่นอนว่า ปีใหม่นี้ก็ขอให้ทุกท่านห่างไกลจากโรคภัย แต่หากสุดวิสัยเป็นไข้ ซึ่งมีโอกาสเป็นกันได้ทั่วไป ตัวอย่าง 3 รายการยาที่เป็นคำตอบเพื่อแก้ไข้ เช่น ยาเขียวหอม ในผงยา 90 กรัม ประกอบด้วย ใบพิมเสน ใบผักกระโฉม ใบหมากผู้ ใบหมากเมีย ใบสันพร้าหอม รากแฝกหอม หัวเปราะหอม แก่นจันทน์ขาวหรือจันทร์ชะมด แก่นจันทน์แดง ว่านกีบแรด ว่านร่อนทอง เนระพูสี พิษนาศน์
มหาสดำ ดอกพิกุล ดอกบุนนาค ดอกสารภี เกสรบัวหลวง หนักสิ่งละ 5 กรัม สรรพคุณ บรรเทาอาการไข้ร้อนใน กระหายน้ำ แก้พิษหัด พิษอีสุก อีใส (บรรเทาอาการไข้จากหัดและอีสุกอีใส)
ยาจันทน์ลีลา ในผงยา 99 กรัม ประกอบด้วย โกฐสอ โกฐเขมา โกฐจุฬาลัมพา แก่นจันทน์ขาวหรือจันทร์ชะมด แก่นจันทน์แดง ลูกกระดอม เถาบอระเพ็ด รากปลาไหลเผือก หนักสิ่งละ 12 กรัม พิมเสน หนัก 3 กรัม สรรพคุณ บรรเทาอาการไข้ตัวร้อน ไข้เปลี่ยนฤดู ยาห้าราก ในผงยา 100 กรัม ประกอบด้วย รากย่านาง รากคนทา รากมะเดื่ออุทุมพร รากชิงชี่ รากเท้ายายม่อม หนักสิ่งละ 20 กรัม สรรพคุณ บรรเทาอาการไข้
สมุนไพรเป็นเรื่องแปลกในทางสร้างสรรค์ หากอาการไม่หนักจนต้องไปโรงพยาบาลเพื่อรับยารายการบัญชียาหลักแห่งชาติ ยาฟ้าทะลายโจร ยาจันทน์ลีลา ยาห้ารากก็เป็นยาสามัญประจำบ้านหรือชุมชน ที่ช่วยพึ่งตนเองและสร้างความมั่นคงทางยาให้กับประเทศเราด้วย
