ปัจจุบันความเจริญด้านต่าง ๆ มีมากขึ้นสภาพสังคมก็เปลี่ยนแปลงไปอย่างมาก เรามีโรงพยาบาลกระจายอยู่ทั่วทำให้ระบบสาธารณสุขไทยครอบคลุมอย่างกว้างขวาง และยังมีหลักประกันสุขภาพถ้วนหน้าช่วยให้คนไข้เข้าถึงการรักษาพยาบาลได้โดยไม่ต้องแบกภาระค่าใช้จ่ายเหมือนแต่ก่อน ทุกวันนี้ตามโรงพยาบาลทั่วไปหรือในระดับชุมชนที่โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบล (รพ.สต.) มีบริการทั้งยาแผนปัจจุบันและยาแผนไทยหรือสมุนไพรกันทั่วประเทศแล้ว
สมุนไพรที่แต่ก่อนเราอาจต้องปรุงยากันเองหรือหาซื้อมาใช้เองนั้น ในเวลานี้เรามีรายการยาสมุนไพรที่สามารถเบิกใช้ได้ไม่เสียตังค์ในหน่วยบริการสาธารณสุข รายการบัญชียาหลักแห่งชาติด้านสมุไพร จึงเป็นระบบสวัสดิการในระบบหลักประกันสุขภาพทุกระบบที่ทุกคนเบิกจ่ายได้ คณะกรรมการพัฒนาระบบยาแห่งชาติ ได้ประกาศบัญชียาหลักแห่งชาติด้านสมุนไพร พ.ศ.2566 (ล่าสุด) ประกอบด้วย บัญชีย่อย 3 บัญชี ได้แก่ บัญชีรายการยาพื้นฐาน (ประกอบวิชาชีพสั่งใช้ได้โดยทั่วไป) บัญชีรายการยาเฉพาะ (ต้องอาศัยการตรวจวินิจฉัยและสั่งใช้โดยแพทย์แผนไทย หรือ แพทย์แผนไทยประยุกต์ หรือ แพทย์แผนปัจจุบันที่ผ่านการอบรมหรือผู้อำนวยการสถานพยาบาลนั้น ๆ มอบหมาย) และบัญชีรายการยาพิเศษ (ยาที่อยู่ในขั้นโครงการติดตามประสิทธิผล ความปลอดภัย เพื่อนำมาพิจารณาบรรจุในรายการยาฯ) บัญชียาเหล่านี้มีมากกว่า 100 รายการ ครอบคลุมกลุ่มโรคและอาการถึง 15 กลุ่ม
กลุ่มยาสมุนไพรที่ใช้รักษา เช่น กลุ่มอาการไข้ กลุ่มอาการของระบบทางเดินหายใจ กลุ่มอาการทางระบบไหลเวียนโลหิต กลุ่มอาการทางระบบทางเดินอาหาร กลุ่มอาการทางกล้ามเนื้อและกระดูก กลุ่มอาการทางระบบผิวหนัง กลุ่มอาการทางระบบทางเดินปัสสาวะ เป็นต้น
ตัวอย่างยาสมุนไพรที่ขณะนี้นำมาใช้ทดแทนยาแผนปัจจุบันและเป็นที่รู้จักดี ตัวยาแรกที่หลายคนอาจไม่รู้ว่าอยู่ในรายการบัญชียาหลักด้วย นึกว่าต้องไปซื้อหาที่ร้านขายยาเอง คือ ยาฟ้าทะลายโจร ใช้ลดไข้ แก้ไอ เจ็บคอ ภาษาหมอแผนปัจจุบันท่านว่าใช้ได้กับ Viral infection ฟ้าทะลายโจรจึงช่วยบรรเทาอาการไข้ เจ็บคอในกรณีติดเชื้อหวัดไวรัส ตำรับยาที่โดดเด่นไม่แพ้กันใช้ทดแทนยาฝรั่งได้เป็นยาแก้ไข้ตำรับดั้งเดิมตามภูมิปัญญาที่ลดไข้ได้ดีชื่อ ยาจันทลีลา ตำรับยาต่อมา ยาขมิ้นชัน ช่วยบรรเทาอาการแน่นจุกเสียด ท้องอืด ท้องเฟ้อ (Dyspepsia) และบรรเทาอาการโรคกระเพาะ เวลานี้หมอหลายท่านสั่งจ่ายยาขมิ้นชัน ทดแทนยา Omeprazole (เป็นยายับยั้งการหลั่งกรดในกระเพาะอาหาร เช่น มักใช้กับโรคแผลในกระเพาะอาหาร หลอดอาหารอักเสบ) และ ยากล้วย ในบัญชียาหลักแห่งชาติก็เป็นยาสมุนไพรที่บรรเทาอาการโรคกระเพาะ และปัญหากรดไหลย้อนด้วย
ยาบรรเทาอาการท้องอืด ขับลม แน่นจุกเสียดที่ไม่ต้องพึ่งยาฝรั่ง ทำเองก็ได้แต่ถ้าจะกินสะดวกเมื่อไปโรงพยาบาลก็จะได้ ยาขิง ชนิดแคปซูลหรือยาชง ใช้กินวันละ 2 – 4 กรัม ขับลมดี แต่ที่อยากนำเสนอเป็นพิเศษมาจากการเผยแพร่ความรู้ของมูลนิธิสุขภาพไทย คือ ยาธาตุอบเชยหรือยาธาตุเปลือกอบเชย ตำรับนี้เหมาะกับทุกเพศวัย ยิ่ง สว.สูงวัยที่มักหาตัวช่วยยาขับลม แก้อาการท้องอืด ท้องเฟ้อ จึงใช้ทดแทนยาฝรั่งจำพวก Anti-Flatulence (ยาแก้ท้องอืด) ทั้งยาขิงและยาธาตุอบเชยมีความปลอดภัย แต่ก็ไม่แนะนำให้กินพร่ำเพรื่อ ควรออกกำลังกายไม่นิ่งเนือยช่วยบริหารกระเพาะลำไส้บ้างและ ปรับเปลี่ยนพฤติกรรมการกินช่วยแก้ท้องอืดด้วย
ถ้าท้องผูกหรือเรื่องขับถ่ายชาติไทยเราต้องพึ่งต่างชาติเชียวหรือ ? ยามะขามแขก ยาชุมเห็ดเทศ บรรเทาอาการท้องผูกแทนยา Bisacodyl (บิซาโคดิล) ได้นะจะบอกให้ แล้วอาการไอ มีเสมหะนั้นในรายการบัญชียาหลักแห่งชาติมีให้ใช้หลายขนาน เช่น ยาประสะมะแว้ง ยาแก้ไอมะขามป้อม ยาตรีผลา ยาอำมฤควาที และตำรับยาแก้ไอพื้นบ้านอีสาน
ปวดเมื่อยร่างกายหรือกลุ่มอาการทางกล้ามเนื้อและกระดูก หมอฝรั่งก็จะจ่ายยาบรรเทาอาการอักเสบที่ไม่ใช่สเตียรอยด์ (Non-Steroidal Anti-Inflammatory Drugs หรือ NSAIDs (เอ็นเสด)) ยาไทยที่ช่วยบรรเทาปวดเมื่อยนี้ เช่น ยาเถาวัลย์เปรียง ยาสหัศธารา แต่ถ้าเป็นยาภายนอกทดแทน Balm, NSAIDs gel แก้ปวด บวม ฟกช้ำ เคล็ดยอกนั้น ก็มีให้ใช้หลายขนาน เช่น ยาไพล เจลพริก ยาประคบ
ตำรับยาต่อไปนี้ในห้องยาของโรงพยาบาลหลายแห่งวางไว้แทนยาแผนปัจจุบันแล้ว เช่น ยาบรรเทาริดสีดวงทวาร แทนการสั่งยา Daflon ก็ใช้ ยาเพชรสังฆาต ถ้าเป็นเริมและงูสวัดใช้กลีเซอรีนพญายอ ทดแทน Acyclovir cream อาการผดผื่นคัน ลมพิษ ผิวอาการอักเสบบวมจากแมลงกัดต่อยใช้ครีมพญายอหรือคาลาไมน์พญายอ และสำหรับว่านหางจระเข้เจลทดแทนยา Silver sulfadiazine (ซิลเวอร์ ซัลฟาไดอะซีน) เพื่อบรรเทาอาการแผลไฟไหม้ น้ำร้อนลวกได้
ยังมียาสมุนไพรอีกจำนวนไม่น้อยในบัญชียาหลักแห่งชาติที่ใช้ทดแทนยาแผนปัจจุบันได้ แต่สมุนไพรซอฟต์พาวเวอร์ก้าวไกลไปกว่าทดแทนสู่การใช้ที่ยาฝรั่งไม่มี ใช้ตามหลักทฤษฎีการแพทย์แผนไทยและการแพทย์พื้นบ้านไทย ได้แก่ ยาปรับธาตุ บำรุงธาตุ เช่น ตำรับยาตรีเกสรมาศ ยาเบญจกูล ยาบำรุงโลหิต กลุ่มสูติศาสตร์นรีเวชวิทยา เช่น ยาเลือดงาม ยาประสะไพล แก้ไข้ ร้อนใน เช่น ยาเขียวหอม ยาบัวบก ยาหอมยาแก้ลมกองละเอียด (ระบบไหลเวียนโลหิต) ซึ่งเป็นตำรับกลุ่มยาหอมอันโดดเด่นของไทย เช่น ยาหอมเทพจิตร ยาหอมนวโกฐ ภูมิปัญญาของเรายังมียาแก้ลมแก้เส้น ยาแก้ลมอัมพฤกษ์ ยากษัยเส้น ที่ฝรั่งไม่มี และยาไทยรับมือกับสถานการณ์สารพิษใช้ถอนพิษเบื่อเมาพิษจากสารเคมีการเกษตรคือยารางจืด รวมถึงต่อสู้กับภัยใกล้ตัวบุหรี่ไฟฟ้า ลดความอยากสู่การเลิกบุหรี่ ก็มียาหญ้าดอกขาว
ความไม่มีโรคเป็นลาภอันประเสริฐ แต่หากจำเป็นต้องไปโรงพยาบาลให้มั่นใจว่ายาไทยในบัญชียาหลักแห่งชาติด้านสมุนไพร ใช้ได้ดีไม่แพ้ยาฝรั่ง.
