เมื่อกล่าวถึงสมุนไพรชื่อ “พญารากดำ” จะพบว่าในเมืองไทยของเรามีพืชที่เรียกว่า พญารากดำ ไม่น้อยกว่า 4 ชนิด แต่ละชนิดมีลักษณะแตกต่างกันไป มีชื่อวิทยาศาสตร์ที่แสดงว่าเป็นคนละชนิด ได้แก่ 1) Ludwigia octovalvis (Jacq.) P.H.Raven หรือที่รู้จักกันทั่วไปว่า หญ้ารักนา หรือเทียนน้ำ สมุนไพรชนิดนี้อยู่ในวงศ์ Onagraceae ซึ่งมีชื่อในภาษาไทยว่า วงศ์พญารากดำ 2) Diospyros defectrix H.R.Fletcher พญารากดำหรือมะเกลือกา 3) Diospyros variegata Kurz พญารากดำหรือดำดง ดงดำ ดีหมี อีดำ พลับดำ น้ำจ้อย และ 4) Huberantha cerasoides (Roxb.) Chaowasku พญารากดำหรือกระเจียน สะบันงาป่า ค่าสามซีก
หากค้นหาฟังสรรพคุณของผู้รู้หรือพลิกตำรายาไทย รวมถึงมีผู้สนใจศึกษาวิจัยกันบ้างนั้น ก็จะกล่าวถึงพญารากดำที่เป็นไม้ยืนต้น แต่ในวันนี้จะขอนำเสนอ พญารากดำ ที่มาจากวงศ์พญารากดำ (Onagraceae) มีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Ludwigia octovalvis (Jacq.) P.H.Raven หรือที่เรียกกันทั่วไปว่า หญ้ารักนา มีชื่อสามัญในภาษาอังกฤษว่า Mexican primrose-willow, Narrow-leaf Water Primrose, Seedbox, Mexican Primrose Willow ซึ่งเป็นพืชสมุนไพรที่มีการกระจายอยู่ทั่วไปในประเทศไทย จึงมีชื่อเรียกตามท้องถิ่นหลากหลายชื่อ เช่น หญ้ารักนา (ภาคเหนือ) พญารากดำ (นราธิวาส) ตับแดง (ภาคใต้) เทียนน้ำ (ตรัง ปัตตานี) เป็นต้น
พญารากดำ หรือ หญ้ารักนา เป็นพืชล้มลุก อายุหลายปี สูง 60-120 เซนติเมตร ใบออกแบบเรียงสลับ ใบแคบรูปไข่ถึงรูปใบหอก ปลายแหลม ยาว 1-15 เซนติเมตร กว้าง 1-4 มิลลิเมตร สีเขียวเข้ม ดอกมีขนาดประมาณ 1 เซนติเมตร กลีบดอกรูปหัวใจ 4 กลีบ สีเหลือง บางและร่วงง่าย กลีบเลี้ยงเป็นหลอดยาว ผลเป็นทรงกระบอก ยาว 20-45 มิลลิเมตร กว้าง 2-8 มิลลิเมตร หญ้ารักนามีลักษณะคล้ายกับต้นเทียนนามากแต่เทียนนามีใบกว้างกว่า
ในประเทศมาเลเซียนิยมนำใบหญ้ารักนามาชงเป็นชา แต่ไม่มีหลักฐานว่าใช้เป็นเครื่องดื่มหรือใช้เป็นยา และใช้เป็นยาพื้นบ้านรักษาอาการที่เกี่ยวกับระบบทางเดินอาหารไม่ปกติ เช่น ท้องร่วง (diarrhea) และ บิดมีตัว (dysentery)ในฐานข้อมูลสมุนไพรของพืชในเขตร้อนกล่าวว่า พญารากดำหรือหญ้ารักนาเป็นสมุนไพรมีฤทธิ์ขับลม เป็นยาระบาย และขับพยาธิ ใช้ในการรักษาโรคท้องร่วง โรคบิด โรคทางระบบประสาท ซึ่งถือว่ามีคุณสมบัติในการระงับปวดและใช้ร่วมกับสมุนไพรอื่น ๆ เพื่อใช้รักษาอาการปวดรูมาติก นอกจากนี้เมื่อนำใบมาขยี้จะมีลักษณะเป็นเมือก ใช้เป็นยาพอกรักษาอาการปวดต่าง ๆ รวมถึงอาการปวดหัว อัณฑะอักเสบ (orchitis) และต่อมน้ำเหลืองบวม ใช้เป็นยารักษาแผลในจมูก และหญ้ารักนายังสามารถใช้ร่วมกับสมุนไพรอื่น ๆ เพื่อให้มีประจำเดือน นอกจากนี้ยังใช้แก้อาการคันด้วยการนำมาต้ม และใช้น้ำยาอุ่นๆ มาล้างส่วนที่คัน เช่น อาการคันที่เท้า
ฐานข้อมูลสมุนไพรของฟิลิปปินส์ กล่าวถึงการใช้หญ้ารักนาเป็นยาสมานแผล ขับลม ขับปัสสาวะ และยาฆ่าแมลง มีงานวิจัยที่แสดงให้เห็นคุณสมบัติลดไข้ สารต้านอนุมูลอิสระ ต้านเชื้อแบคทีเรีย และต้านเบาหวาน ในบรรดาชนเผ่าต่าง ๆ ในเกาะลูซอนตอนเหนือ มีการใช้สารสกัดจากใบรักษาโรคอีสุกอีใส นำทั้งต้นมาบดแล้วนำไปแช่ในบัตเตอร์มิลค์ (Buttermilk) ใช้แก้ท้องเสียและบิด นำทั้งต้นไปทำเป็นยาต้มใช้เป็นยาขับปัสสาวะ ยาขับลม ยาระบาย แก้อาการท้องอืด กินแก้ไอเป็นเลือดและระดูขาว นำใบมาบดเป็นยาสมานแผล ใช้พอกบริเวณที่ปวดหรืออักเสบ รากใช้รักษาโรคผิวหนัง
ในอินเดีย ใช้ใบเป็นยาทาภายนอกกับแผลเปื่อย โดยเฉพาะกลากที่เป็นมานาน ในกลุ่มชาวทมิฬ ในอินเดีย ใช้น้ำที่คั้นจากใบบรรเทาอาการไอและเป็นหวัด ในเขตทูบาล (Thoubal) ของรัฐมณีปุระ ทางตะวันออกเฉียงเหนือของอินเดีย ชุมชนเมเตอิ (Meitei) และ ลอย (Loi) นำทั้งต้นมาต้ม เพื่อให้ได้สารสกัดมาดื่มเพื่อรักษาโรคเบาหวาน ในรัฐอุตตรประเทศ ประเทศอินเดีย น้ำใบใช้รักษาอาการไข้ที่ขึ้นสูงอย่างรวดเร็ว และลดต่ำลงมาเป็นปกติ (intermittent fever) ในเขต Tinsukia รัฐอัสสัม ประเทศอินเดีย ชุมชนชาติพันธุ์นำต้นพญารากดำหรือหญ้ารักนามาผลิตเป็นครีมสมุนไพรแก้เชื้อราที่นิ้วเท้า
การใช้ของประเทศต่างๆ อีกจำนวนมาก เช่น ชาว Keffi ในไนจีเรียใช้รากในการรักษาโรคผิวหนัง โดยนำรากมาต้มให้ได้สารสกัด นำน้ำที่ได้มาดื่มวันละ 3 ครั้งเพื่อรักษาอาการที่ผิวหนัง ในเซนต์ลูเซีย (Saint Lucia) ใช้เป็นยาขับระดู (emmenagogue) นอกจากนี้ยังใช้เป็นยาขับพยาธิปากขอโดยนำมาต้มและใช้ล้างเท้า ในประเทศไนจีเรีย เนื้อพืชจะถูกต้มและใช้เป็นยาระบายและขับพยาธิ ในชวา (อินโดนีเซีย) ใช้รักษาแผลเน่าเปื่อยที่จมูก ในเวียดนามใช้ต้นสดเป็นอาหารเลี้ยงหมู
ในปัจจุบันมีการศึกษาเกี่ยวกับสรรพคุณของพญารากดำหรือหญ้ารักนาเป็นจำนวนมาก เช่น การใช้เป็นยาลดไข้ พบว่ามีคุณสมบัติเทียบเท่าพาราเซตตามอล ยาแก้ท้องร่วง สารกระตุ้นภูมิคุ้มกัน สรรพคุณปกป้องตับ สารต้านอนุมูลอิสระ สารต้านแบคทีเรีย สารต้านเบาหวาน คุณสมบัติเป็นยาแก้ไอ สารชะลอวัยและอื่น ๆ อีกเป็นจำนวนมาก
พญารากดำหรือหญ้ารักนาที่มีอยู่ทั่วไปในไทยแลนด์นี้ จัดว่าเป็นวัชพืชชนิดหนึ่ง เหตุนี้หรือไม่ที่เรามองข้ามและให้ความสนใจน้อยมาก ในขณะที่ภูมิปัญญาจากรอบบ้านเรามีการใช้ประโยชน์อย่างมาก พญารากดำหรือหญ้ารักษา คือ สมุนไพรชนิดหนึ่งที่ปลูกง่าย ต้นทุนต่ำ แต่สรรพคุณมากเหลือ.
